آیا تغییراتی در راه است؟!
قصه پرغصه پژوهش از کمبود گرنت های پژوهشی تا نیاز به تاب آوری در پژوهش
پژوهش، قصه پر دردی است و پژوهشگران، روایت کننده های این قصه هستند که هرکدام از زاویه دید خود و تجربیاتی که داشته اند، آنرا روایت می کنند؛ اما هرچه هست، در همه روایت های این قصه، فصل مشترکی وجود دارد؛ بودجه پژوهشی و لزوم رسیدگی به دغدغه های پژوهشگران.
به گزارش نئوپدیا به نقل از ایسنا، از اهمیت پرداختن به پژوهش های علمی بارها گفته ایم. پایه های نظام علمی هر کشوری بر پژوهش استوار است و لغزش و کم کاری در این عرصه می تواند صدمات جبران ناپذیری برای آینده کشور به همراه داشته باشد. پژوهشگران، سرمایه های کشور هستند؛ سرمایه هایی که یک تصمیم نابه جا می تواند کشور را از وجود آنها محروم کند. در این گزارش سعی کردیم با افرادی هم صحبت شویم که در بَطن بدنه اجرائی پژوهش حضور دارند و نیازهای این عرصه را به خوبی می شناسند. آنها از لزوم تغییرات بنیادینی سخن گفتند که می تواند به مرور، کشورمان را به خانه ای بهتر برای پژوهشگران تبدیل کند.
درست ۲۱ سال از زمانی که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصمیم گرفت چهارمین هفته ی آذرماه را به نام هفته پژوهش نامگذاری کند، می گذرد. در این یک هفته، دانشگاه ها و نهادهای تحقیقاتی کشور سخت مشغول برگزاری همایش ها و کارگاه های پژوهشی مختلف هستند و یا از پژوهشگران برگزیده خود تقدیر می کنند. رسانه ها هم از پَستی و بلندی های پژوهش می نویسند. خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) هم بر طبق رسالتی که در زمینه پرداختن به دغدغه های دانشجویان، اساتید دانشگاه و پژوهشگران برعهده دارد، همیشه راوی چالش ها، مشکلات، درد و دل های آنهادر این حوزه بوده است. این دفعه و با فاصله کمی از هفته پژوهش، به سراغ یکی از مسئولان وزارت علوم و یکی از پژوهشگران عرصه علوم پزشکی رفتیم تا از نقشه راه پژوهش در سالهای آتی و چالش های هر روزه پژوهش بگویند.
فصل مشترک گلایه های پژوهشگران و مسئولان وزارتخانه های بهداشت و علوم در سالهای اخیر، بحث بودجه پژوهشی بوده است. پژوهشگران می گویند کمبود گرنت های پژوهشی آنها را وادار می کند از کیفیت تحقیقات بکاهند و مسئولان می گویند بودجه پژوهشی آن طور که باید و شاید افزایش نداشته است.
دکتر رضا نقی زاده، مشاور معاون پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در گفت و گو با ایسنا درباره سهم پژوهش از بودجه عمومی کشور می گوید: طبق اسناد بالادستی و سخنان مقام معظم رهبری، سهم بودجه پژوهش از بودجه کشور باید به ۳ درصد برسد. ما با این عدد فاصله داریم؛ البته آمار و ارقام متفاوت می باشد. دلیل این تفاوت هم برداشت های مختلف از سهم بودجه تحقیق و توسعه از بودجه عمومی کشور است، برای اینکه تعدادی از منابع جزو این بودجه حساب شده و برخی منابع محاسبه نمی گردد. اما با قطعیت می توان اظهار داشت که ما فاصله بسیاری با ۳ درصد داریم. در بهترین حالت، نیاز داریم سهم بودجه پژوهش از بودجه عمومی دو یا سه برابر شود تا به آن چه در اسناد بالادستی اشاره شده برسیم. وقتی می گوییم ۳ درصد بودجه ایالات متحده متعلق به تحقیق و توسعه است، این را هم باید در نظر بگیریم که ۳ درصد بودجه ما با ۳ درصد بودجه ایالات متحده متفاوت می باشد. بنا بر این ما نیازمندیم که سرمایه گذاری را تقویت نماییم. همانطور که وزیر گفته اند، بهترین سرمایه گذاری، سرمایه گذاری در علم و دانش است؛ به ویژه که در سالهای اخیر با موجی از تکنولوژیهای جدید مثل هوش مصنوعی، کوانتوم و فناوری های همگرا روبرو می باشیم که هزینه های پژوهش در این حوزه ها نسبت به فناوری های سنتی، افزایشی است.
وی می افزاید: چندین میلیون دلار برای تجهیز هر آزمایشگاه در یکی از این فنآوری هایی که بیان شد نیاز است. آزمایشگاه های سنتی و قدیمی لزوماً برای این فناوری ها پاسخگو نیستند. همین طور مواد مورد نیاز برای انجام این تحقیقات گران است و افزایش قیمت ارز، کار را مشکل تر کرده است. مسئله فقط رشد دانشگاه ها یا رشد آمار پژوهشی ما نیست، بلکه اقتصاد ما در آینده وابسته به این هزینه است. اگر الان روی پژوهش در هوش مصنوعی سرمایه گذاری کردیم، می توانیم انتظار داشته باشیم ۱۰سال دیگر، اقتصاد ما در هوش مصنوعی حرفی برای گفتن داشته باشد. وقتی این هزینه را نکرده باشیم، اقتصاد ما هم حرفی برای گفتن ندارد و ما فقط بهره بردار خواهیم بود.
مشاور معاون پژوهشی وزیر علوم با اشاره به اینکه در کشورهای اتحادیه اروپا سرمایه گذاری های جدی بر روی تکنولوژیهای جدید می شود و با امکاناتی که در اختیار پژوهشگران سایر کشورها قرار می دهند، آنها (پژوهشگران خارجی) را نیز جذب می کنند، تاکید می کند: ما در نحوه تخصیص بودجه های پژوهشی و فناوری نیاز به اصلاحاتی داریم. امسال صندوق توسعه علمی با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی افتتاح شد. نیاز داریم نهادهای تخصصی اعطای گرنت در کشور ایجاد نماییم تا عمدتا تمرکز خودرا بر پژوهش های بنیادی یا پژوهش هایی بگذارند که برای آنها تقاضایی وجود ندارد تا بتوانیم بوسیله این نهادها، تحقیقات را تامین مالی نماییم.
نیاز به تغییر نظام تامین مالی پژوهش
نقی زاده می افزاید: پژوهش هایی هم داریم که به صنعت و جامعه نزدیک ترند و برای آنها تقاضا وجود دارد، باید سازوکار تامین مالی آنها بوسیله قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت هماهنگ کنیم؛ به شکلی که این قراردادها بخش اعظم تامین مالی پژوهشی کشور را در بخش هایی که امکان این کار برقرار است، انجام دهند. یک منبع سومی هم باید در زمینه تامین مالی پژوهشی فراهم نماییم که تحت عنوان درآمدهای اختصاصی دانشگاه ها و حمایت ها و کمک هایی که در قالب های متفاوتی همچون وقف انجام می شود، جذب نماییم. ما نیاز داریم نظام تامین مالی پژوهش را تغییر دهیم و منابع تامین مالی را گسترده تر نماییم. اگر سازوکارهایی که تعریف می نماییم به ساختار دانشگاه ها تعمیم دهیم می توانیم جذب دانشجویان دکتری در کشور را به گرنتی که استادان از منابع ذکر شده دریافت می کنند، متصل نماییم.
وی بیان می کند: به همین ترتیب کم کم می توانیم به این سمت حرکت نماییم که دانشجویان روزانه دانشگاه های سراسری مانند دانشجویان دکترای کشورهای پیشرفته، حقوق ماهیانه داشته باشند و بتوانند بطور تمام وقت در دانشگاه بعنوان پژوهشگر کار کنند.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر تغییرات اقتصادی بر فرهنگ پژوهش و کاهش تخلفات علمی همچون داده سازی می گوید: امیدواریم که هیچ تخلف علمی صورت نگیرد. تقریباً مطمئنیم که در دانشگاه های بزرگ ما تخلف ها خیلی کم است و اگر چنین تخلفاتی باشد، حتما باید توسط دانشگاه با آن برخورد شود. وقتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را برمبنای گرنت اساتید جذب کنید، اساتید می دانند که هنگام جذب دانشجو، نیازمند یک طرح پژوهشی هستند که به آن گرنت داده می شود. اگر این طرح از جنس علوم انسانی، علوم پایه یا علوم بنیادی باشد، به طور معمول منبع تامین مالی آن، صندوق های تامین مالی خواهد بود که دولت ها توسعه می دهند؛ مشابه همین صندوق توسعه علمی که در ایران درحال ایجاد شدن است.
نقی زاده ادامه می دهد: طرح هایی که به صنعت نزدیک ترند، از محل قراردادهای ارتباط دانشگاه با صنعت تامین می شوند. این رویکرد بدین مدلول است که وقتی استادی دانشجویی را جذب می کند، هدف او از جذب دانشجو، انجام پژوهشی خاص است. احتمالاً با این رویه، ما مشکل کاربردی نبودن پایان نامه ها را نخواهیم داشت. از طرف دیگر، دانشجو از همان ابتدا می داند برای چه پژوهش و حوزه ای جذب می شود. در همین فرایند، دانشجو یک محقق تمام وقت می شود که پروسه آموزشی را هم می گذراند. در کشورهای پیشرو در علم و فناوری، یک دانشجو اگر بخواهد بعنوان دانشجوی دکتری به کشوری دیگر مهاجرت کند، باید مهاجرت شغلی کند، برای اینکه دانشجوی دکتری بودن یک شغل است. باید بپذیریم که دانشجویانی که در مقطع دکتری تحصیل می کنند، یا در شرف تشکیل خانواده هستند یا خانواده تشکیل داده اند و نیازهای مالی دارند. بنا بر این باید نیازهای مالی آنها را در نظر بگیریم و از گرنتی که به اساتید داده می شود، حقوق مکفی برای دانشجویان مشخص نماییم. خروجی این رویه این خواهد شد که هنگامی که پژوهشی دارید که متقاضی دارد نمیتوانید تخلف علمی کنید چون باید به متقاضی هم پاسخگو باشید.
به گفته مشاور معاون پژوهشی وزیر علوم، خیلی از تخلف های علمی بدین سبب رخ می دهد که کسی از دانشجو نمی پرسد چگونه به فلان نتیجه رسیده ای. دانشجو از همان ابتدا بر طبق یک نیاز واقعی جامعه، پژوهش خودرا انجام داده است و وقتی فارغ التحصیل می شود، دارای توانایی جدی برای پاسخ دهی به نیاز جامعه است. علاوه بر این، آن دسته از اعضای هیئت علمی که نمی توانند به هیچ نیازی از جامعه یا دولت پاسخ دهند، لزوماً نیازی نیست دانشجوی دکترا بگیرند. خیلی از دانشگاه های معتبر دنیا در یک سال، هیچ دانشجوی دکترایی در رشته ای خاص جذب نمی کنند، چون گرنت ندارند. این یک فضای رقابتی در جامعه علمی به وجود آورده و سبب می شود هم اعضای هیئت علمی و هم نهاد دانشگاه بیشتر خودرا به جامعه و صنعت نزدیک کند.
وی در پاسخ به پرسشی درباب راهکارهای کاهش مهاجرت پژوهشگران می گوید: همین که جذب دانشجوی دکترا بر طبق یک نیاز و متصل به گرنت باشد، سبب کاهش مهاجرت پژوهشگران می شود. تعدادی از عوامل مهاجرت تابع شرایط اقتصادی می باشد، ولی در روش هایی که در دنیا برای حفظ و نگهداری نیروهای انسانی تحصیل کرده استفاده می شود، دو موضوع وجود دارد؛ اول ایجاد و تقویت شرکت های دانش بنیان است که نیروهای تحصیل کرده ما، شغل متناسب در آنها پیدا کنند. دومین مورد این است که فارغ التحصیلان دکتری در قالب پژوهشگران پسادکتری و دستیاران پژوهشی در محیط های آموزشی و پژوهشی به کار گرفته شوند. راه حل ضربتی برای کاهش مهاجرت پژوهشگران وجود ندارد، بلکه با تقویت مسیر تغییر سازوکار تامین مالی پژوهش، به مرور نگه داشت پژوهشگر مستحکم می شود.
نقی زاده درباره گام های ابتدایی تغییر سازوکار تامین مالی پژوهش بیان می کند: در برنامه وزیر علوم بطور مشخص به اصلاح نظام جذب دانشجویان تحصیلات تکمیلی و نظام تامین مالی اشاره شده است. از لحاظ زیرساختی، راه اندازی صندوق توسعه علمی به ما این امکان را می دهد که در آینده بتوانیم به دنبال منابعی برای تزریق به این صندوق باشیم و این صندوق، منابع جذب شده را در مقطع تحصیلات تکمیلی توزیع کند. در بودجه سال آینده بودجه ای برای صندوق پیش بینی شده است که امیدواریم حداکثری جذب شود.
پژوهشگران علوم پزشکی هم گلایه هایی مشابه از فضای حاکم بر تحقیقات این حوزه دارند. پیش تر تعدادی از این پژوهشگران از فاصله علوم پایه و بالین گفته بودند. موضوعی که این دفعه در سخنان یکی از پژوهشگران مرکز تحقیقات ایدز دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز دیده می شود. دکتر سید احمد علینقی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات ایدز در گفت و گو با ایسنا از اهمیت پژوهش های سلامت گفت و به لزوم پر شدن فضای خالی میان پژوهش های علوم پایه و بالین اشاره نمود.
وی با اعلان اینکه سلامت، یکی از اصلی ترین اولویت های هر جامعه ای است، اظهار داشت: در دوران شیوع ویروس کرونا اهمیت پرداختن به سلامت برای سیاست گذاران و عموم مردم آشکارتر شد و مسلماً پژوهش های این زمینه اهمیت خاصی پیدا کرده است. بطورمثال پژوهش های مربوط به استفاده از ماسک یا برخی داروها برای موارد خفیف یا شدید اثرگذاری خودرا نشان داده است.
وی اضافه کرد: یکی از چالش های پژوهش در عرصه علوم پزشکی کاربردی کردن نتایج است. فکر می کنم تحقیقات در کشور ما به اندازه کافی کاربردی نشده اند؛ البته کوشش های خوبی در سالهای اخیر با راه اندازی شرکت های دانش بنیان صورت گرفته است، اما هنوز استفاده ای که از تولید علم باید در مملکت شود، نمی گردد. باید به علوم کاربردی بیشتر بها دهیم. با بودجه های محدودی که داریم باید وارد علوم و تحقیقاتی شویم که برای کشور ملموس و کاربردی باشد. نسبت به ۱۰ سال قبل شرایط خیلی بهتر شده است، اما بهتر است در سیاستگذاری های بهداشتی به تحقیقات بهای بیشتری داده شود. با تحریم هایی که وجود دارد، نیاز ما به تولید دانش داخلی بیشتر مشخص می شود به هر حال ما یک سری محدودیت ها برای گرفتن علم روز در زمینه فناوری داریم. از آن جایی که سلامت، موضوع مهمی برای کشورها است باید به تولید علم بهای بیشتری بدهیم.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات ایدز در پاسخ به پرسشی درباره وضعیت ارتباط بین صنعت و دانشگاه در زمینه علوم پزشکی اظهار داشت: مقام معظم رهبری هم سالهای زیادی است که بر ارتباط بین دانشگاه و صنعت تاکید می کنند. کارهای خوبی هم در این راستا انجام شده است. در دانشگاه ها بخشی با عنوان ارتباط صنعت و دانشگاه وجود دارد که نشان میدهد این سیاستگذاری ها تا حدی عملی شده است، ولی کافی نیست و این ارتباط باید نزدیک تر باشد. مراکز تحقیقاتی در دو بخش علوم پایه و بالین فعال می باشند و هر دو نوع این تحقیقات می توانند بر سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های بهداشتی اثرگذار باشند تا تصمیمات بهتری گرفته شود.
علینقی با اشاره به اینکه در وزارت بهداشت برای پژوهش های علوم پزشکی، اولویت هایی تعیین شده است که قسمتی از آنها بر طبق نیازسنجی هایی از طرف جامعه بوده است بیان کرد: این اولویت ها به دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ابلاغ گردیده است. فکر می کنم هرچه این تعامل بین دانشگاه ها و وزارت بهداشت و مراکز تحقیقاتی بیشتر باشد، نیازسنجی ها پخته تر خواهد شد و مراکز تحقیقاتی در قالب یک نقشه راه، قادر به حرکت خواهند بود. درباب کووید-۱۹ نیز اولویت های پژوهشی توسط وزارت بهداشت مشخص شده است. این نوع فعالیت ها شروع شده است، اما ناکافی است. در سیاستگذاری ها باید یک نقشه راهی داشته باشیم که به همه دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی جهت دهند و از موازی کاری نیز جلوگیری شود.
این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات ایدز دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره ارتباط نهادهای تحقیقاتی بیان کرد: هنوز مراکز تحقیقاتی ما به هم متصل نیستند و شناخت از مراکز تحقیقاتی ای که فعالیتی مشابه یکدیگر دارند، ناقص است. به طور معمول مراکز تحقیقاتی که می توانند همکار باشند از یکدیگر دورند و همین سبب موازی کاری های بسیاری می شود. اگر علوم پایه و بالین به یکدیگر نزدیک شوند، چندین برابر ثمره می دهند. اگر یافته های تحقیقات علوم پایه در خدمت بیمار قرار بگیرد اثر آن بارزتر می شود.
علینقی با اشاره به اینکه بحث ترجمان دانش چند سالی است که شروع شده است، اما ناکافیست، درباره اهمیت این مساله اشاره کرد: مردم باید بدانند مالیاتی که می دهند برای چه موضوعات پژوهشی ای هزینه می شود. نتایج تحقیقات باید به زبان ساده و قابل فهم برای همه انتشار یابد و اطلاعات و آگاهی مردم افزایش یابد. بالا رفتن سواد سلامت به پیش گیری از بیماریها و ارتقای سلامت کمک می نماید.
وی در پاسخ به پرسشی درباره علت وجود فاصله میان پژوهش های علوم پایه و بالین اضافه کرد: این فاصله میان تحقیقات علوم پایه و بالین به چند عامل بستگی دارد؛ یکی از آنها انگیزه های شخصی افراد است. ممکنست فردی در زمینه علوم پایه تحصیل کرده باشد و به بالین علاقه ای نداشته باشد. ممکنست اولویت مرکز تحقیقاتی نباشد یا میان حیطه های کار افراد تفاوت وجود داشته باشد. گاهی این فاصله از عدم شناخت نیز حاصل می شود. ممکنست پژوهشگر اصلاً نداند مرکز تحقیقاتی بالینی درحال پژوهش بر روی موضوعی است که به حوزه علوم پایه و فعالیت پژوهشگر در مرکز تحقیقاتی دیگری مربوط می شود. دانشگاه های ما باید میان نهادهای تحقیقاتی خود ارتباط ایجاد کنند. باید یک بانک اطلاعات پژوهشی در هر دانشگاهی داشته باشیم که مراکز تحقیقاتی همکار با یکدیگر آشنا گردند. علت این مسائل باید واکاوی و توسط دانشگاه ها برطرف شود.
عضو شورای پژوهشی مرکز تحقیقات ایدز دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره راهکارهای جلوگیری از مهاجرت پژوهشگران اظهار داشت: این مساله علل درونی و بیرونی دارد. علاوه بر مسائل اقتصادی باید دید چطور می شود در افراد بعد از فارغ التحصیلی، علاقه و انگیزه پژوهشی ایجاد کرد. اگر چند سال فاصله بعد از فارغ التحصیلی وجود داشته باشد، کمتر پیش می آید که این افراد وارد حوزه پژوهش شوند. پژوهش واقعاً کار طاقت فرسایی است و نیاز به تاب آوری دارد. سیستم بهداشتی باید در پزشکان ایجاد علاقه کند. روشن بودن مسیر و جایگاه پژوهشگر می تواند موجب شود این افراد در کشور بمانند و به مردم خدمت کند. باید دورنمای مثبتی برای جوانان ایجاد کرد و به آنها نشان داد در صورت ادامه مسیر، به جایگاه اعلایی دست می یابد.
به طور کلی از سخنان دست اندرکاران حوزه پژوهش اینطور برمی آید که مسائل و راه حل ها مشخص هستند. از کاربردی نبودن تحقیقات و مضیقه بودجه های پژوهشی تا نبود ارتباط مؤثر میان دانشگاه و صنعت. باید دید با تغییر سیاست گذاران نهادهای علمی و پژوهشی که در ماه های اخیر صورت گرفته است، در سازوکار تامین مالی تحقیقات و ایجاد شبکه ای برای جلوگیری از موازی کاری در مراکز تحقیقاتی حوزه سلامت، چه تغییرات ملموسی رخ می دهد.
این مطلب نئوپدیا را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب